Osmanlı Arnavut aydını yazar Sami Bey tarafından yazılan “Kamus al-a’lam” Evrensel Tarih ve Coğrafya Ansiklopedisi, Türkçenin ilk geniş kapsamlı tarih ve coğrafya ansiklopedisidir. 1889-1898 yılları arasında Şemseddin Sami tarafından yazılan eser 4.830 sayfa ve 6 cilt olarak yayımlanmıştır.
“Kamus al-a’lam” içerisinde, Osmanlı İmparatorluğu’nun bir parçası olarak Arnavutluk coğrafyası da geniş bir şekilde yer alır. Eserin Kosova bölümünde; Kosova’nın şehirleri, bölgeleri, coğrafya ve nüfus ile ilgili bilgiler veriliyor.
Şimdi sizler için Kosova ile ilgili bölümü sunuyoruz.
Kosova Sancağı – Dardania
Kosova, Rumeli’nin kuzeyinde yer alan sancaklardan biridir. Kosova Vilayeti kuzeyde Sırbistan ve Bosna, kuzeybatıda Karadağ, batıda İşkodra, güneybatıda Manastır Vilayeti (Bitola) güneydoğuda Selanik vilayeti ve doğuda Bulgaristan ile sınır komşusudur. Yeni Pazar ile birlikte Arnavutluk’un kuzeydoğu bölümünü ve Makedonya’nın kuzeydoğu bölümünü, yani bir zamanlar Dardania olarak bilinen bölgeyi kapsar.
Dardania, Kosova’nın tarihsel adıdır.
Arazinin çoğu, dağlık alanların bulunduğu bir platodur. Şimdi, Üsküp ovası da Kosova vilayetinin bir parçasını oluşturuyor.
Roumelia’nın en yüksek sıradağları güneybatıdan kuzeydoğuya uzanan ve Kaçanik Boğazı’nda son bulan Şar’dır. Daha sonra Karadağ [Crna Gora] dağlarıyla Sırbistan sınırına kadar devam eder.
Ayrıca, sınırlar boyunca ve vilayetin çevresinde, özellikle Karadağ ve Sırp sınırına doğru yüksek dağlar vardır. Bu yüksek dağların bir kısmı kurak ve kayalıkken, diğerleri ormanlarla kaplıdır.
Şar Dağları batı tarafında kurak ve çıplaktır, ancak doğuda güzel vadilerin de bulunduğu çeşitli ağaç türleriyle kaplıdır.
Kaynağını buradan alan nehirler şunlardır: Adriyatik’e akan Drin ve kolları, Ege Denizi’ne akan Vardar ve diğer tarafta Morava’nın bir kolu olarak Karadeniz’e akan Ibër.
Kaçanik, Priştine, Yeni Pazar [Yeni Pazar], İpek, Yakova, Prizren, Üsküp ve çevresi Kosova vilayet içindedir.
İklim ve Yetişen Ürünler
Kışlar çok soğuk olmasına rağmen iklim genel olarak çok iyidir. Yazlar ılıktır. Sadece çok az bataklık vardır. Kuzey ve batı kesimleri, yani Yakova çevresi ve Şar’ın batı yamaçları taşlı ve verimli değilken, diğer kısımlar özellikle Kosova ovası ve vilayetin güneydoğu kesimi çok verimlidir.
Buğday, arpa, çavdar, yulaf, nohut, fasulye ve tütün, kenevir, üzüm, sebze ve birçok meyve türü gibi diğer ürünler alınır. Üsküp Sancağı ise pamuk, haşhaş ve pirinçle tanınır.
Meyveler arasında en çok bilineni, Tetova çevresinde yetişen “shqiptarka” adı verilen elmalardır. İyi erik ve kayısı da Kosova ovasında ve Yeni Pazar’da (Novi Pazar) yetişirken, Üsküp çevresinde tüm meyveler mükemmeldir. Üsküp fasulyesi ve Koçana pirinci yüksek kalitesiyle tanınır.
Kuzeybatıda yeterince yiyecek üretmiyorlar, ancak vilayetin geri kalanında sadece yerel halkın ihtiyaçlarını değil, aynı zamanda ihracatı da karşılamaya yetecek kadar ürün var.
İnek, koyun ve keçi vb. pek çok çiftlik hayvanı var çünkü bu arazide iyi yetişiyorlar, yeterli mera alanına sahipler. Bunlar sadece miktarları ile değil kalitesi ile de bilindikleri için yurt dışına da ihraç edilirler.
Kosova Vilayeti birçok ormanlık alana sahiptir. Birçok ağaç türünün bulunduğu ormanlarda elde edilecek büyük zenginlik olmasına rağmen yol ve araç eksikliği vardır, bu nedenle odun sadece inşaat ve yakacak odun olarak kullanılabilir.
Dağlık alanlar da mineral bakımından çok zengindir, ancak şimdiye kadar sömürülmemişlerdir. Ayrıca maden suları ve maden banyoları açısından da zengindirler. Pek çok vahşi hayvan da var: kürk postu yaptıkları postlardan kurtlar, ayılar, tilkiler, yaban domuzları ve tavşanlar, çoğu yurtdışında satılıyor.
Yerel el sanatları türleri arasında demirci, gümüşçü, tabakçı, ayakkabıcı ve diğerleri yer alır ve bölgenin ihtiyaçlarını karşılarlar.
Prizren’de metal silahlar ve aletler üretirler ve vilayet genelinde halılar, kilimler ve çeşitli battaniyeler ve postlar üretirler. Yerel el sanatları türleri arasında demirciler, gümüşçüler, tabakçılar, ayakkabıcılar ve diğerleri yer alır ve bölgenin ihtiyaçlarını karşılarlar.
KOSOVA’NIN OSMANLI ZAMANINDA NÜFUS YAPISI
Kosova Vilayeti Arnavutluk’un bir bölümünü, Makedonya’nın bir bölümünü ve Bosna’nın bir bölümünü kapsamaktadır. Nüfus ayrıca çeşitli kökenlere sahiptir. Tüm bölgeler için bir nüfus sayımı yapılmadığı için, bölge sakinlerinin sayısı hakkında henüz kesin bir şey söyleyemiyoruz. Vilayetin çeşitli yerlerindeki nüfus yoğunluğunu hesaba katarsak, yaklaşık bir milyonluk bir nüfus tahmin edebiliriz.
Türklerin, Müslümanların ve Hıristiyan Slavların bulunduğu Üsküp Sancağının güneydoğu kesimi hariç yaşayanların çoğu Arnavuttur.
Yeni Pazar bölgesi karışık bir Arnavut ve Boşnak nüfusa sahiptir. Taşlıca’da [Plevlja] neredeyse hepsi Boşnak. Arnavutların bulunduğu sancaklar Prizren, Peja, Priştine ve çoğunluğu Müslüman olan Üsküp Sancağının kuzeybatı kesimidir. Burada ve orada, Katolikler var ama hepsi Arnavut. Bazıları Slav olan çok az Ortodoks var.
Üsküp, Prizren ve Priştine gibi bazı şehirlerde Türkçe konuşabiliyorlar. Dini nüfus sayımına göre nüfusun dörtte üçü Müslüman ve sadece dörtte biri Hristiyan ve diğerleri.
Selanik’ten Sırbistan ve Avrupa’ya uzanan demiryolu hattı Üsküp Sancağı’ndan geçiyor. Mitrovica’ya giden demiryolu hattının bölümü Priştine Sancağı’ndan geçmektedir ve vilayette ticaret ve ticaretin gelişmesini teşvik etmek için çok şey yapmıştır çünkü buradaki yollar ve araçlar az gelişmiştir.
Rusya ile son savaşa kadar Kosova Vilayeti başkenti Sofya’daydı ve Niş ve Priştine bölgelerini içeriyordu. Savaştan sonra Priştine, Yeni Pazar dahil olmak üzere vilayetin başkenti oldu. Prizren Sancağı, Manastır Vilayeti’nden çıkarılıp Kosova Vilayetine verilince, İpek ve çevresi başlı başına bir sancak olunca Üsküp vilayetin başkenti oldu.
Kosova Vilayeti 6 Sancağa bölünmüştür. Başkentler, kasabalar ve köyler dahil olmak üzere 3.120 yerleşim yeri vardır.
1- Üsküp Sancağı
Üsküp
Orhania
İştip
Kocani
Othmania
Kratova
Kumanova
Radovishta
Palanka
2- Priştine Sancağı
Priştine
Gjilan
Presheva
Vushtrria
Mitrovica
3- Prizren Sancağı
Prizren
Tetova
Luma
4- Peja (İpek) Sancağı
Peja (İpek)
Gjakova
Gucia
Berane
Tërgovishta
5- Yeni Pazar (Novi Pazar) Sancağı
Yeni Pazar
Yeni Varosh
Kolashin
Akova
6- Taşlıca Sancağı
Tashlidja
Prijepolje
Kaynakça
“Kamus al-A’lam Evrensel Tarih ve Coğrafya Ansiklopedisi-Sami Frashëri, Vepra 7 (Prishtina: Rilindja 1984). Translated from the Albanian by Robert Elsie
Arnavut.Com
“Tarih”
